مهدی عبداللهی، دبیر گروه اقتصاد: در روزهای اخیر اسناد عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگهای به امضای حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی رسید. نگاهی به آمار و ارقام نشان می‌دهد کشورهای عضو سازمان شانگهای 43 درصد از جمعیت جهان، 25 درصد از تولید ناخالص، 20 درصد از صادرات و 20 درصد از واردات جهان را در اختیار دارند. همچنین این کشورها را می‌توان به‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان انرژی در جهان نیز معرفی کرد. نگاهی به تاریخچه این سازمان منطقه‌ای نشان می‌دهد ایران از سال ۲۰۰۸ به این سو در تلاش بوده به عضویت دائمی سازمان همکاری شانگهای درآید، اما این درخواست به دلایل مختلف ازجمله تحریم‌ها، مانع از موافقت کشورهای عضو با عضویت کشورمان شده بود. اهمیت سازمان شانگهای در این است که این سازمان منطقه‌ای گرچه اوایل برای اهداف امنیتی و سیاسی (همکاری‌ها) تشکیل شد اما طی سال‌های اخیر رویکرد این سازمان متنوع شده و ابعاد اقتصادی، بیش از پیش جدی گرفته شده است. به نظر می‌رسد رویکرد سازمان شانگهای با یکجانبه‌گرایی آمریکا، از سمت و سوی کاملا امنیتی و سیاسی به تقویت همگرایی‌های منطقه‌ای برای مقابله با تبعات اقتصادی و سیاسی یکجانبه‌گرایی آمریکا و ایجاد توازن پیش می‌رود. این رویکرد برای اقتصاد ایران نیز مفید خواهد بود؛ چراکه در سال‌های اخیر هم حجم واردات و هم حجم صادرات کشورمان به اعضای شانگهای رشد قابل‌توجهی داشته است.
دورهمی 43 درصد از جمعیت جهان
نگاهی به سیر تحول و پویایی منطقه‌ای سازمان شانگهای نشان می‌دهد این سازمان منطقه‌ای در ۱۵ ژوئن ۲۰۰۱ در شانگهای چین توسط قزاقستان، چین، قرقیزستان، روسیه، تاجیکستان و ازبکستان اعلام شده است. قبل از آن، همه کشورهای فوق، به جز ازبکستان، اعضای «شانگهای پنج» بودند که یک انجمن سیاسی مبتنی‌بر موافقتنامه شانگهای در سال ۱۹۹۶ درمورد اعتمادسازی در زمینه نظامی در منطقه مرزی و موافقتنامه مسکو در سال ۱۹۹۷ درمورد کاهش متقابل نیروهای مسلح در نواحی مرزی بود. این دو سند سازوکار اعتماد متقابل را در حوزه نظامی در منطقه مرزی تعیین کردند و به ایجاد مشارکت‌های عملی کمک کردند. پس از پیوستن ازبکستان به این سازمان در سال ۲۰۰۱، شانگهای پنج به سازمان همکاری شانگهای تغییر نام داد. در ابتدا هدف عمده سازمان همکاری شانگهای بر تلاش‌های متقابل درون منطقه‌ای برای مهار تروریسم، جدایی طلبی و افراط‌گرایی در آسیای مرکزی متمرکز بود اما به‌تدریج اهداف سازمان گسترش یافته و طیفی از مسائل جدید را در بر گرفته است. براساس روح شانگهای، سازمان همکاری شانگهای سیاست داخلی خود را براساس اصول اعتماد متقابل، منافع متقابل، حقوق برابر، مشاوره، احترام به تنوع فرهنگ‌ها و تمایل به توسعه مشترک دنبال می‌کند و سیاست خارجی خود را مطابق با اصول عدم تعهد، عدم هدف قرار دادن کسی و شفافیت قرار داده است. منشور سازمان همکاری شانگهای در اجلاس سران کشورهای سازمان همکاری شانگهای در سن‌پترزبورگ در ژوئن ۲۰۰۲ امضا شد و در ۱۹ سپتامبر ۲۰۰۳ لازم‌الاجرا شد. این سند اهداف و اصول سازمان، ساختار و حوزه‌های اصلی فعالیت آن را مشخص می‌کند. علاوه‌بر این، برنامه‌های سازمان همکاری شانگهای برای مبارزه با قاچاق بین‌المللی مواد مخدر به‌عنوان منبع تامین مالی تروریسم جهانی در سال ۲۰۰۶ اعلام شد. در سال ۲۰۰۸، این سازمان فعالانه در عادی‌سازی وضعیت در افغانستان شرکت کرد. همزمان، سازمان همکاری شانگهای به فعالیت‌های اقتصادی مختلفی دست زد‌ه است، به‌طوری‌که در سپتامبر ۲۰۰۳، سران کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای برنامه ۲۰ ساله همکاری تجاری و اقتصادی چندجانبه را امضا کردند. به‌عنوان یک هدف بلندمدت، این برنامه ایجاد یک منطقه آزاد تجاری در قلمرو تحت نظر کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای را فراهم می‌کند و در کوتاه‌مدت به دنبال احیای مجدد روند ایجاد فضای مساعد برای تجارت و سرمایه‌گذاری است. درمجموع، سازمان همکاری شانگهای یک سازمان بین‌المللی دائمی بین دولتی است که اهداف اصلی خود را، بخشی از منشور خود که در سال ۲۰۰۲ در سن پترزبورگ به تصویب رسید، این گونه توصیف می‌کند: «تقویت اعتماد متقابل و همسایگی بین کشورهای عضو؛ ترویج همکاری موثر آنها در سیاست، تجارت، اقتصاد، تحقیق و فناوری و فرهنگ و همچنین در آموزش، انرژی، حمل‌ونقل، گردشگری، حفاظت از محیط‌زیست و سایر زمینه ها؛ تلاش مشترک برای حفظ و تضمین صلح، امنیت و ثبات در منطقه؛ و حرکت به سوی استقرار یک نظم سیاسی و اقتصادی بین‌المللی جدید دموکراتیک، عادلانه و منطقی.»
اما اهمیت این سازمان از جنبه‌های مختلف چیست؟ اهمیت این سازمان را می‌توان از جنبه‌های مختلف بررسی کرد. یکی از این مولفه‌ها، جمعیت است. بررسی‌ها نشان می‌دهد با پیوستن ایران به این سازمان در سال گذشته و دائمی شدن عضویت ایران در این سازمان منطقه‌ای که اخیرا اعلام شد، حالا 12 عضو فعلی این درمجموع 3.4 میلیارد نفر جمعیت دارند که معادل 42.7 درصد از جمعیت 8 میلیاردی جهان است. چین و هند هر کدام به بیش از 1.4 میلیارد نفر جمعیت، پاکستان با 236 میلیون نفر، روسیه با 145 میلیون نفر و ایران با نزدیک به 85 میلیون نفر 5 کشور پرجمعیت سازمان شانگهای هستند. کشورهای افغانستان، ازبکستان، قزاقستان، تاجیکستان، بلاروس، قرقیزستان و مغولستان نیز به ترتیب حدود 41، 35، 19، 10، 9.5، 6.6 و 3.4میلیون نفر جمعیت دارند.
25 درصد تولید جهان
مولفه دیگری که اهمیت سازمان شانگهای را نشان می‌دهد، تولید ناخالص داخلی اعضای فعلی این سازمان است. براساس آمارهای بانک جهانی، حجم تولیدناخالص داخلی (GDP) جهان به قیمت جاری در سال 2021 به حدود 96 هزار میلیارد دلار رسیده است. همچنین حجم GDP عضو شازمان شانگهای نیز 23 هزار و 661 میلیارد دلار است که این میزان معادل 24.6 درصد از کل GDP جهان را شامل می‌شود. چین با 17.7 هزار میلیارد دلار، هند با 3.2 میلیارد دلار، روسیه با حدود 1.8 میلیارد دلار به ترتیب در رتبه های اول تا سوم در بین کشورهای عضو سازمان شانگهای به‌لحاظ حجم تولید ناخالص داخلی قرار دارند. پس از این کشورها، پاکستان با 346 میلیارد دلار و ایران با 251 میلیارد دلار (منبع بانک جهانی) در رتبه های چهارم و پنجم قرار می گیرند.
20 درصد صادرات جهان
سومین مولفه مهم در حوزه عملکرد کشورهای عضو سازمان شانگهای، حجم صادرات این کشورهاست. براساس آمارهای trademap، رقم صادرات اعضای فعلی شانگهای از حدود 3 هزار میلیارد دلار در سال 2017 به 4.5 هزار میلیارد دلار در سال 2021 رسیده است. در همین مدت صادرات جهان نیز از 17.6 هزار میلیارد دلار به حدود 22 هزار میلیارد دلار رسیده است. به عبارتی، سهم اعضای شانگهای از 18 درصد در سال 2017 به 20 درصد از کل صادرات جهانی در سال 2021 رسیده است. طی سال 2021 چین با حدود 3.4 هزار میلیارد دلار، روسیه با 492 میلیارد دلار، هند با 395 میلیارد دلار، قزاقستان با 55 میلیارد دلار و ایران با نزدیک به 49 میلیارد دلار به ترتیب 5 صادرکننده بزرگ عضو سازمان شانگهای بوده‌اند.
17 درصد از واردات جهان
بررسی حجم واردات اعضای شانگهای نیز نشان می دهد حجم واردات این کشورها از 2.7 هزار میلیارد دلار در سال 2017 به 3.8 هزار میلیارد دلار در سال 2021 رسیده است. در همین مدت واردات جهان از حدود 18 هزار میلیارد دلار در سال 2017 به 22.2 هزار میلیارد دلار در سال 2021 رسیده است. به عبارتی، سهم کشورهای عضو سازمان شانگهای از 15 درصد در سال 2017 به بیش از 17 درصد در سال 2021 رسیده است. چین با 2.7 هزار میلیارد دلار، هند با 570 میلیارد دلار، روسیه با 293 میلیارد دلار، پاکستان با 73 و ایران با 53 میلیارد دلار به ترتیب 5 کشور بزرگ واردکننده در بین اعضای شانگهای هستند.
صادرات 20 میلیارد دلاری ایران به شانگهای
گفته شد که سازمان شانگهای از رویکرد صرفا امنیتی و سیاسی اولیه، رویکردهای متنوعی از سیاسی، امنیتی، انرژی، اقتصادی و همکاری‌های راهبردی را بین اعضا شروع کرده است. هرچند در سال‌های قبل به‌لحاظ سیاسی، پیشبرد برخی اهداف روند کنُدی داشت، اما به نظر می‌رسد در سال‌های اخیر با رویکرد تهاجمی آمریکا به اقتصاد این کشورها، سطح همکاری‌های اقتصادی رو به گسترش بوده است. این وضعیت برای اقتصاد ایران نیز دستاوردهای داشته است. ازجمله اینکه کشورمان برای واردات تکنولوژی، اقلام سرمایه‌ای و واسطه‌ای مشکلات کمتری نسبت به تحریم‌های اوایل دهه 1390 دارد. در حوزه صادرات نیز، صادرات ایران به اعضای فعلی سازمان شانگهای طی سال‌های اخیر رشد قابل توجهی داشته است؛ به‌طوری‌که نگاهی به آمارهای گمرک ایران نشان می‌دهد میزان صادرات غیرنفتی ایران به اعضای فعلی سازمان شانگهای از 15 میلیارد و 211 میلیون دلار در سال 1395 و 16 میلیارد و 264 میلیون دلار در سال 96 به 16 میلیارد و 225 میلیون دلار در سال 1397 رسیده و پس از اعمال مجدد تحریم های آمریکا به 11.3 میلیارد دلار در سال 1398 و به حدود 11.9 میلیارد دلار در سال 1399 رسیده است. اما در سال 1400 صادرات غیرنفتی ایران به 11 کشور مذکور با رشد قابل توجه 73 درصدی به 20 میلیارد و 596 میلیون دلار رسیده است. این مقدار رشد صادرات که بیش از 4 میلیارد دلار از صادرات ایران به اعضای شانگهای در قبل از تحریم‌ها نیز بیشتر بوده، در نتیجه کاهش محدودیت‌های کرونایی و همچنین تلاش دولت سیزدهم برای توسعه روابط با کشورهای همسایه و همچنین توجه ویژه دولت فعلی به دیپلماسی اقتصادی است. اما در سال جاری نیز میزان صادرات ایران به کشورهای عضو سازمان شانگهای 9 میلیارد و 78 میلیون دلار بوده که نسبت به صادرات نزدیک به 8. 3 میلیارد دلاری مدت مشابه سال 1400 افزایش 800 میلیون دلاری را نشان می‌دهد. اما نگاهی به آمارها نشان می‌دهد صادرات فعلی ایران به اعضای شانگهای معادل کمی بیش از نیم درصد (دقیقا ۵۵/۰ درصد) واردات 3.7 هزار میلیارد دلاری کشورهای عضو شانگهای است. براین اساس ظرفیت بزرگی در اقتصاد این کشورها به‌ویژه در سه کشور چین، هند و روسیه برای ایران مهیاست که در صورت افزایش سهم ایران از اقتصاد جهان و افزایش حجم صادرات، می‌توان یک سبد متنوعی از کالاها را برای بازار سازمان شانگهای تدارک دید.
نقشه چینی برای ایجاد توازن جهانی
عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای فرآیندی پیچیده را طی کرده است. ایران در سال ۲۰۰۵ به‌عنوان عضو ناظر در این نهاد پذیرفته شد. با وجود این فرآیند الحاق ایران به‌عنوان عضو دائم، پیچیده و طولانی گشت. در این سالها همواره درخواست ایران برای عضویت دائم مطرح بود اما به دلایل مختلف ازجمله مخالفت برخی اعضا و نیز مصوبه‌های این نهاد تا سال ۲۰۲۱ سرانجامی نیافت. سازمان همکاری شانگهای در سال ۲۰۱۰ مقررات پذیرش اعضای جدید را در شورای سران تصویب کرد برمبنای این مصوبه شرایط عمومی و فرآیند عضویت دائم کشورها تشریح شده است. در قالب این مصوبه شرایط ذیل برای پذیرش کشورها به‌عنوان عضو دائم در نظر گرفته شده است: 1- متقاضی عضویت دائم متعلق به منطقه اوراسیا باشد، 2- برخورداری از روابط دیپلماتیک با اعضای سازمان همکاری شانگهای 3- برخورداری از موقعیت عضو ناظر یا شریک گفت‌وگوی سازمان، 4- تداوم روابط اقتصادی و تجاری با اعضای سازمان، 5- فقدان تعارض میان تعهدات بین‌المللی کشور متقاضی در حوزه امنیتی با پیمان‌های بین‌المللی و مکانیسم‌های پذیرفته‌شده ازسوی سازمان شانگهای، 6- فقدان درگیری نظامی میان دولت متقاضی با دولت یا دولت‌های دیگر، 7- عمل به تعهدات در قالب مشنور سازمان ملل متحد و رعایت اصول و هنجارهای حقوق بین‌الملل از سوی متقاضی عضویت دائم و 8- متقاضی عضویت دائم نباید تحت تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد باشد. از همین رو بند آخر این مصوبه آشکارا راه را بر عضویت دائم ایران مسدود کرد. این وضعیت تا پایان مذاکرات هسته‌ای و اجرایی شدن برجام تداوم داشت. پس از آن نیز مخالفت برخی اعضا و مواضع مبهم چین مانعی مهم در مسیر عضویت دائم ایران بود و این فرآیند را طولانی نمود. نهایتا در بیست‌و‌یکمین اجلاس سازمان همکاری شانگهای، موافقت شورای سران با آغاز فرآیند الحاق ایران به‌عنوان عضو اعلام شد.
اینکه چگونه اعضای فعلی موافق حضور یک کشور تحریم‌شده در بین خود شدند، شاید به این موضوع هم برمی‌گردد که سازمان شانگهای از یک سازمان عمدتا امنیتی به یک سازمان با کارکردهای مختلف تغییر فاز داده است. ازجمله این تغییر رویکردها، 1- توجه ویژه چین و روسیه برای حذف دلار از مبادلات دوجانبه و 2- گردآوری تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان بزرگ انرژی جهان در کنار هم. از همین رو ایده شکل دهی به همکاری‌های گسترده‌تر و نوعی همگرایی در این حوزه‌ها از همان ابتدا در سازمان مطرح بوده است. نخستین بار در سال ۲۰۰۵ روسیه ایده شکل‌گیری باشگاه انرژی سازمان همکاری شانگهای را مطرح کرد. از منظر ایده‌ای در قالب این باشگاه، نیل به بازار واحد انرژی با شکل‌دهی به مدل جدید تبادل انرژی و تدوین مشترک استراتژی انرژی اوراسیایی مطرح شده است. حتی برخی از کشورها همچون قزاقستان شکل‌دهی به فضای مشترک انرژی را نیز طرح کرده‌اند، اما باشگاه انرژی سازمان همچنان در حد یک ایده باقی مانده است.
اما مورد مهم دیگر، دلارزدایی از تجارت در همکاری‌های مشترک روسیه و چین است. براساس گزارشی که روزنامه «فایننشال‌تایمز» با موضوع «اتحاد مالی چین و روسیه برای دلارزدایی» منتشر کرده، همکاری‌های روسیه و چین برای کاهش وابستگی خود به دلار ابعاد گسترده‌تری در سال‌های اخیر به‌خود گرفته است، تحولی که به گفته برخی کارشناسان می‌تواند منجر به «اتحاد مالی» بین آنها شود. به نوشته این روزنامه، براساس اطلاعات بانک مرکزی روسیه و آمارهای گمرک فدرال، در سه ماهه اول سال 2020، سهم دلار از تجارت بین روسیه و چین برای اولین‌بار به زیر 50درصد کاهش یافت. آمارهایی که در این خصوص ارائه شده، نشان می‌دهد در سال جاری میلادی سهم دلار از تجارت دوجانبه چین و روسیه به 46درصد، سهم یورو به 30درصد و سهم ارزهای ملی نیز به 24درصد رسیده است. طبق نموداری که فایننشال‌تایمز به نقل از بانک مرکزی روسیه منتشر کرده، در سال 2015 سهم دلار از مبادلات دوجانبه چین و روسیه حدود 90درصد بوده و پس از آغاز جنگ تجاری ایالات‌متحده و چین، تفاهم چین و روسیه برای دلارزدایی نیز بیشتر شده است.
به نظر می‌رسد تسریع در پذیریش ایران نیز در کنار دیپلماسی فعال دولت سیزدهم، به اهمیت یافتن ایجاد توازن اقتصادی و سیاسی در جهان نیز برمی گردد که روسیه و چین در سال‌های اخیر پیگیر آن بوده‌اند. در این میان ایران نیز به‌عنوان یکی از بازیگران بزرگ عرصه بین‌الملل، هم در حوزه انرژی و همه قرار گرفتن در کریدور شرق و غرب و نیز به جهت توانمندی‌های خاص اقتصادی و نظامی، برای اعضای شانگهای حائز اهمیت است. پرواضح است این مهم، برای ایران نیز حائز اهمیت بوده و در خنثی‌سازی تحریم‌ها، مقابله با یکجانبه‌گرایی آمریکا و مقابله با تحریم‌ها دستاوردهای مثبتی داشته و خواهد داشت.
